Ongelijkheid voedt wereldwijd honger en obesitas

Door de oorlog in Oekraïne ligt het vergrootglas op de globale voedselproblematiek, maar ondervoeding is nooit weg geweest. De oorzaken zijn structureel, voor een deel van kolonialistische aard en verrassend verweven met de met de obesitasepidemie.

Voedsel is voor de meeste Belgen vanzelfsprekend. De centrale rol van voeding dringt vaak pas goed tot ons door als we niet zomaar alles kunnen eten, bijvoorbeeld door een ziekte, verminderde toegang tot voeding of een vastenperiode. Als voedingswetenschapper heb ik jarenlang onderzoek naar voeding in de context van chronische ziekten moeten doen om dat goed te beseffen. Een tekort of overdaad aan voedsel alsook ongezonde voeding kunnen een grote impact hebben op onze gezondheid, en ik houd mijn hart vast nu met de oorlog in Oekraïne grote voedseltekorten dreigen.

Hongerwinter

Om de huidige problematiek beter te duiden, neem ik u allereerst even mee naar het verleden. In Nederland was er tijdens de tweede wereld oorlog een grote hongersnood en sprak men van de ‘hongerwinter’, waarin mensen overleefden op tulpenbollen. Naast de mensen die direct stierven van de honger, bleven ook voor de baby’s van destijds de gevolgen niet uit. Onderzoek heeft aangetoond dat de zuigelingen uit die tijd nu een sterk verhoogde kans op obesitas, diabetes en hart-en-vaatziekten hebben door een "ingeprogrammeerd" mechanisme om voedsel zo efficiënt mogelijk op te slaan.

Dat waren desastreuze gevolgen van een grotendeels lokaal voedseltekort, maar met de oorlog in Oekraïne hebben we het over een probleem op globale schaal. In de tussentijd is de wereld niet alleen meer geglobaliseerd, maar Oekraïne is ook een van de belangrijkste graanexporteurs ter wereld. Egypte en veel andere landen op het Afrikaanse continent zijn erg afhankelijk van die export.

Voedselbeschikbaarheid

Dit komt bovenop de problemen die er al waren op het gebied van voedselbeschikbaarheid, want we moeten niet de illusie hebben dat het daar afgezien van oorlogen wel goed mee zit. Terwijl obesitas wereldwijd sterk toenam, is het probleem van ondervoeding nooit wezenlijk opgelost. De totale groep van mensen die ofwel ondervoed is ofwel met overgewicht kampt, wordt zelfs alsmaar groter. Bovendien valt op dat mensen in armoede sterk oververtegenwoordigd zijn binnen deze groep. De mensen met de minste middelen beschikken niet over voldoende om zich te voeden, en mensen met iets meer middelen overleven vaak noodgedwongen op ongezonde en calorierijke voeding.

De mensen met de minste middelen beschikken niet over voldoende om zich te voeden, en mensen met iets meer middelen overleven vaak noodgedwongen op ongezonde en calorierijke voeding.

Volgens de ‘Food and Agriculture Organization’ van de Verenigde Naties leefden zelfs in 2019 al 2 miljard mensen in voedselonzekerheid en hadden 3 miljard mensen geen toegang tot gezonde voeding. Er is dus sprake van ongelijkheid omtrent toegang tot (gezonde) voeding die zowel het probleem van de honger als dat van de obesitasepidemie voedt.

Mensenrechten, voedsel en klimaat

Hoewel die constatering kan lijken op een neutrale analyse, is het vooral een wake-up call en call to action. Dit probleem van voedselongelijkheid is iets waar we meer mee aan de slag zouden moeten (en voor mij persoonlijk ook een van de belangrijkste redenen om mij bezig te houden met klimaatverandering). Er is namelijk nog een grote onderbelichte bedreiging voor ons voedsel, die eveneens veel linken heeft met ongelijkheid en mensenrechten: De Klimaatcrisis. Het is niet voor niets dat een mensenrechtenorganisatie als Amnesty International meeloopt met klimaatmarsen en statements als ‘mensenrechten zijn niet mogelijk op een dode planeet’ gebruikt.

De droogte en stijgende zeespiegel zijn globale problemen, maar hebben de meeste impact op landen die zelf relatief weinig broeikasgassen uitstoten. Klimaatverandering verwoest oogsten in landen waar voedsel al schaars is en is soms de oorzaak van nieuwe conflicten die de situatie nog schrijnender maken.

Veevoer

Daartegenover wordt niemand beter van het blijven hangen in doemdenken. Er zijn wel degelijk concrete gedragingen en maatregelen met een positieve impact mogelijk. Door minder vlees te eten of het vee anders te voederen zouden we bijvoorbeeld al wezenlijk bijdragen aan het verhogen van de beschikbare hoeveelheid voeding. Naast de impact van vleesconsumptie op het klimaat, kan voederen van vee een directe vorm van voedselverspilling zijn. Tenzij je enkel gras en andere voor de mens onbruikbare gewassen gebruikt als veevoer, verliezen we zo veel biomassa en daarmee de gelegenheid om mensenmagen te vullen. Momenteel wordt ongeveer de helft van het graan wereldwijd gebruikt als veevoer.

Grotere aanpassingen vragen bovendien een inspanning van de overheid. Laten we landen met voedseltekorten helpen door onze agrarische kennis en technologieën belangeloos te delen, patenten op zaden op te heffen en eigen voedselreserves te doneren. Op de langere termijn zal het beperken van klimaatverandering essentieel zijn om het globale voedselprobleem enigszins te beperken. Voor België en andere landen met relatief veel middelen en een grote per capita uitstoot van broeikasgassen, is dit het moment om ambitie te tonen wat betreft eerlijke handel, maatregelen tegen klimaatverandering en het opvangen van (klimaat)vluchtelingen.

Tenslotte is er meer dan ooit behoefte aan een waaier van initiatieven om gezond voedsel te promoten en beschikbaar te maken voor iedereen, zodat we ook de obesitasepidemie aanpakken.

Ondervoeding en obesitas zijn groeiende problemen die gedeeltelijk gedreven worden door ongelijkheden binnen en tussen landen. De bestaande problemen worden vergroot door recente gebeurtenissen als de oorlog in Oekraïne, wat vraagt om een versnelde beëindiging van deze ongelijkheid. Het niet, te laat of in onvoldoende mate willen delen van essentiële zaken als voedsel, water en corona-vaccins, kan onder de huidige omstandigheden gezien worden als een regelrechte aanslag op de menselijkheid.