COVID-19 behandelen met... circulaire economie
COVID-19 heeft heel wat neveneffecten veroorzaakt die later nog hun tol zullen eisen. Toch toonden Vlaamse circulaire initiatieven nu al hun veerkracht en verbeelding in de crisis.
Huisartsen kunnen aan patiënten een verwijsbrief geven om meer te bewegen zodat ze gezonder worden. Beweging is niet het enige antwoord voor de noden van deze patiënten, maar wel een manier om hun gezondheidsdoelen (sneller) te bereiken.
Veel complexe problemen die je niet simpelweg met een medicijn kan oplossen. Onze maatschappij heeft ook nood aan meer veerkracht, zodat het sterker wordt in tijden van COVID-19 en andere bedreigingen van de 21 eeuw. In de afgelopen maanden hebben we bv. gezien hoe de afvalproductie van de medische sector, plastiek in de supermarkt en ook zwerfafval (vooral zakdoekjes en mondmaskers) opnieuw zijn toegenomen.
Superheldenverhalen
Wachten jullie op het bevrijdende vaccin en andere slimme technologieën die ons zullen redden van virussen, klimaatverandering, hongersnood en andere bedreigingen van de 21e eeuw? De laatste maanden kregen we de boodschap dat we in onze luie zetel in ons kot moe(s)ten wachten, want dat is toch het enige wat we konden doen als we geen verpleger zijn of een andere essentiële job hebben? Intussen keken we thuis naar superheldenfilms.
We moeten afstappen van superheldenverhalen als we echt positieve verandering willen.
Ik heb gemerkt dat de meeste van de populaire superheldenfilms een nogal neoliberale boodschap hebben. Dat experten met onaardse kracht (bijvoorbeeld Wonderwoman) of veel geld (bijvoorbeeld Batman) alles oplossen. Dat de overheid en burgers niet in staat zijn om de problemen op te lossen. Dat de maatschappij daarom superhelden nodig heeft om de wereld te redden.
Ik lees dan commentaren bij nieuwsberichten over de pandemie en merk dan toch enkele gelijkenissen tussen beide verhalen. We moeten afstappen van superheldenverhalen als we echt positieve verandering willen. Het is tijd voor een zorgzaam verhaal waarin wij allemaal — van beleidsmakers tot het publiek — helden zijn. Circulaire economie kan het kader zijn van dit leerverhaal.
Te ver van ons kot-show
Meer dan een halfjaar geleden fietste ik met een vriend in de Kempen en (her)ontdekten er enkele oude verhalen. Ook stopten we vaak bij lindebomen met Mariakapelletjes. Heel de Kempen staat er vol mee. Volgens die vriend waren de meeste boeren in de Middeleeuwen en zelfs later geen katholieke mensen, maar geloofden ze nog in zogenaamde heidense praktijken. De enige verhalen die werden opgeschreven, deden ons wel geloven dat de Kempen al katholiek waren, maar de schrijvers van deze geschiedenis waren monniken.
De hypothese is dat de boeren zich pas massaal bekeerden toen de Kerk Maria aan het gewone volk voorstelde. Jezus, een man die over water kan lopen en water in wijn kan veranderen, stond te ver van hun kot. Maar Maria, met al haar smarten en leed, was wel herkenbaar voor de meeste keuterboeren.
Ik vond het wel een mooi idee. Dat mensen liever iemand volgen waarin ze zichzelf herkennen en die nieuwe gewoontes en praktijken overnemen. Niet de superhelden, maar andere mensen inspireren ons. Het is belangrijk om vooral hun leerverhalen zo transparant mogelijk te maken.
Een leerverhaal
In een leerverhaal zijn de dingen niet zo eenvoudig als ze op het eerste gezicht lijken. In een leerverhaal zijn de hoofdrolspelers normale mensen die een uitdaging moeten overwinnen. Geen hulp van magie of Kryptoniet. Geen Voldemort of Thanos die we moeten verslaan. Geen vaccin dat ons allemaal zo onsterfelijk maakt als Thor of zo onoverwinnelijk als Spiderman. Nee, een leerverhaal gaat over normale mensen zoals jij en ik die prutsend aan een nieuw normaal en een betere toekomst bouwen.
Ik vraag me af of COVID-19 voor de Vlaming is wat de letterzetter is voor een naaldboom in de kempen.
De afgelopen maanden zag je in Vlaanderen prachtige leerverhalen geboren worden. Als een onderzoeker van circulaire economie was het duidelijk hoe dit nieuw economisch model de zorgsector hielp, zowel in het vinden van oplossingen voor bevoorradingstekorten van medische hulpmiddelen en apparatuur als de identificatie van kansen om de medische sector te verduurzamen. Publieke gezondheid en duurzaamheid zijn twee begrippen die onlosmakelijk van elkaar verbonden zijn. Een gezondere omgeving zorgt ervoor dat we ons minder (snel) op bepaalde medische zorgen moeten beroepen.
In de Kempen zie ik de letterzetter veel naaldbomen teisteren. Normaal gezien kunnen die bomen zich weren tegen deze schorskevers, maar door de droogte en klimaatverandering verzwakt hun weerstand en worden ze gekoloniseerd door deze kever. Ik vraag me dan af of COVID-19 de letterzetter is van de Vlaming, en dat we zulke hoge sterftecijfers hebben omdat onze omgeving en daardoor onze weerstand in de laatste jaren is verzwakt?
Gelukkig heb je veel prachtige mensen die vaak al ‘sukkelend’ oplossingen zoeken. Zij zijn geen superhelden, maar helden. Het geeft me veel hoop dat als veel meer mensen beginnen te prutsen, spelen, experimenteren we niet eens een vaccinatie of Spiderman nodig hebben om door al die bedreigingen van de 21e eeuw door te komen.
Verschillende types strategie in de circulaire economie
Circulaire economie is voor veel mensen nog een abstract begrip. Laten we het eventjes benoemen als een verzameling strategieën. Vaak spreken ze in wetenschappelijke kringen over drie types strategieën, namelijk het sluiten, het vernauwen en vertragen van de kringlopen.
Bij het sluiten van kringlopen denken we vaak aan recycling, maar niet alle recyclage is circulaire economie. Dat is het alleen als de kwaliteit van de grondstof wordt behouden. Dus downcycling hoort hier niet bij. Tijdens de COVID-19-crisis hebben verschillende initiatieven in Vlaanderen tegelijkertijd materiaalkringlopen gesloten en tekorten aan de inputzijde van de medische sector aangepakt. Denk aan brouwerijen die ontsmettingsalcohol voor medische toepassingen uit restproducten produceren, maar ook aan individuele burgers die mondmaskers maakten van textielresten.
Een principe dat bedrijven en wetenschappers vaak vergeten, is dat van de regeneratieve economie: een economie die ook (terug)geeft.
Vertragende kringloopstrategieën verwijzen naar het ontwerp van goederen met een lange levensduur en verlenging van de levensduur van het product door middel van herbestemming, renovatie en herfabricage. Vernauwing verwijst naar efficiënt gebruik van hulpbronnen en dus naar dematerialisatie.
Een hypothese is dat de vertraging van het metabolisme van de economie in het algemeen burgers en andere belanghebbenden met bepaalde belangen, waarden en kennis mogelijkheden of de tijd heeft geboden om deel te nemen aan circulaire economische praktijken zoals het delen, onderhouden, repareren en opknappen van medische apparatuur en apparaten. Denk aan 3-D printen van reserveonderdelen voor ventilatoren door bedrijven en huishoudens.
Een vierde type: het leven behouden
Graag voeg ik met andere collega’s een extra type strategie toe: het ondersteunen van het leven. Een principe dat bedrijven en wetenschappers vaak vergeten, is dat van de regeneratieve economie: een economie die ook (terug)geeft. Naast de bovengenoemde inspanningen om de zorgsector in stand te houden zou CE ook de biodiversiteit in de waardeketen moeten integreren. Meer biodiversiteit kan de behoefte aan medische diensten verminderen en de kans op herhaling van een pandemie in de toekomst verkleinen.
De bescherming en het behoud van bossen en andere groene ruimten is een circulaire economiestrategie die ook nog eens bijdraagt tot een betere volksgezondheid.
Soortenarme steden zijn ideale broedplaatsen voor ratten en andere ziekteverspreiders. Enkele jaren geleden woonde op in een campus ten noorden van Bangkok. Een biodiverse plek. Met hagedissen zo groot als een golden retriever. Zij leken niet zo eng als de pythons die daar woonden. Al op de eerste dag zag ik bewakers een vijf meter lange python weg dragen.
Ik was bang, want ik begreep dat ik die ruimte de volgende maanden deelde met slangen, maar toen een slangenexpert me vertelde dat het vooral slangen zijn die het aantal ratten laag houden, keek ik anders naar deze reptielen. Soms proberen we het ‘wild’ uit onze leefomgeving te houden, maar daardoor verzwakken we het ecosysteem en maken we het gemakkelijk voor de letterzetters en coronavirussen in onze omgeving.
De bescherming en het behoud van bossen en andere groene ruimten is een circulaire economiestrategie die ook nog eens bijdraagt tot een betere volksgezondheid. Meer nadruk op preventie om ook de werkdruk op zorgpersoneel te verminderen. Meer rust en verstilling in onze maatschappij inbouwen. Er zijn al heel wat wetenschappelijke bewijzen dat behoud van bos bijvoorbeeld kan bijdragen tot de preventie van overdraagbare ziekten (bv. COVID-19) en chronische ziekten (bv. kanker), om de genezingsprocessen te ondersteunen en het hoofd te bieden aan de psychologische gevolgen.
Wat kan je doen als bedrijf? Gelukkig bestaan er meer en meer wetenschappelijk ondersteunde indicatoren voor bedrijven om biodiversiteit te integreren in hun waardeketens. EU Business & Biodiversity Platform doet haar best om de verwarring over welke evaluatie indicatoren betreft biodiversiteit te verkleinen.
Wat als burger? Dan gebruik je bijvoorbeeld jouw economische stem door donaties of gronden te geven aan initiatieven zoals het heldenbos. Sinds april werden al meer dan 17.000 bomen en enkele hectaren grond gedoneerd.
Rol van essentiële onderhoud-en herstelwerkers
Onderhouds- en herstelwerkers spelen een centrale rol bij het afremmen van het gebruik van hulpbronnen. Helaas geven we hen in de academische wereld en in de media te weinig aandacht. Hoe komt dat? De onderhoudssector is over het algemeen vrouwelijk en gekleurd.
De mensen die in deze sector werken, krijgen vaak een laag salaris en worden mogelijk niet goed beschermd tegen het virus op de werkplek. Dit gebrek aan financiële zekerheid en investeringen in persoonlijke beschermingsmiddelen dwingt onderhoudswerkers om te werken en blootgesteld te worden aan het virus, waardoor de druk op de gezondheidszorg en de onderhoudssector nog verder toeneemt. Mijn mama is poetsvrouw, dus ik hoor de verhalen vanop de eerste rij.
Ik lees het ook in nieuwsberichten dat mijn mama’s verhaal geen uitzondering is. Een idee is een verschuiving van de belastingdruk. Een idee: belast nieuwe productie, verminder belasting op arbeiders zoals onderhoud-en herstelwerkers en verplicht de werkgever om hun loon te verhogen en/of te herinvesteren in hun veiligheid en gezondheid.
Circulaire creativiteit
Het potentieel van circulaire initiatieven in de zorgsector werd duidelijk tijdens de COVID-19-crisis. Die heeft aangetoond dat ook normale mensen helden kunnen zijn. Het zijn niet superhelden, maar burgers die de kans grepen om te experimenteren en het huidige systeem, dat nog steeds vastzit in lineair denken, uit te dagen. De langetermijneffecten van COVID-19 op de circulaire economie zouden de eerder genoemde waarnemingen van initiatieven en veranderingen echter kunnen tegengaan. Daarom hebben we ook de regering nodig in dit leerverhaal.
Het is tijd om na te denken over welke helden we in de regering kiezen voor de toekomst. Luister niet alleen naar hun ideeën over welke vaccinaties en andere superhelden ons kunnen redden, maar ook naar wat zij zelf gaan doen. Als we klaar willen staan voor de volgende bedreigingen in deze eeuw, moeten we onderzoeken welke politieke programma’s, fiscale -en andere instrumenten de circulaire en zorgeconomie ondersteunen. En we moeten vooral weg uit die luie zetel van toeschouwer van al die superheldenfilms, en nadenken hoe we met onze eigen talenten een held kunnen zijn in dit verhaal.
Het is tijd om de maatschappij te verwijzen naar circulaire economie om (sneller) gezonder te worden.
Wendy Wuyts is een academicus, een bosbadgids en vrijwilliger bij Bold Branders. Delen van deze blog zijn gebaseerd op (reflecties tijdens het schrijven van) een origineel Engelstalig artikel “Circular Economy as a COVID-19 cure?“ in het wetenschappelijke tijdschrift Resources, Conservation & Recycling, mede geschreven door Julie Marin van KUL, Jan Brusselaers & Karl Vrancken van VITO. Tot eind 2020 kan u het origineel artikel gratis nalezen via de website van dit tijdschrift.