Pioniers in voedselbosbouw

Voedselbosbouw geeft veerkracht aan voedselproductie, natuur en mens. Dit toont de documentaire Voedselbos / Food Forest (2022).

Pioniers in voedselbosbouw

Onze natuur wordt bedreigd. Veertig procent van ’s werelds landoppervlakte is voorbehouden voor een hoogrenderend landbouwsysteem. Dit zorgt voor een niet lokale productie van goedkoop voedsel en heeft een ecologische impact die niet wordt verrekend. Hoogproductieve landbouwtechnieken leiden te veel tot bodemverschraling door bijvoorbeeld erosie. Overbemesting en pesticiden zetten druk op gezondheid, op natuurlijke grondstoffen en leiden tot een verlies aan biodiversiteit.

De voedselketen dwingt landbouwers in het gareel van monoculturen, wat leidt tot minder diversiteit. Dit heeft een economische en sociale impact. Omdat er veel tussenschakels zijn waar verschillende mensen van leven, ontvangen telers maar een fractie van de opbrengst. Pakweg tien cent voor een sla van een euro (‘USDA’s food dollar: farm share is 14.5 cents on the dollar’, geeft Marion Nestlé door).

Allemaal redenen tot bezorgdheid bij Louis De Jaeger (Food Forest Institute) en aanleiding voor de documentaire Voedselbos / Food Forest (2022) over andere landbouwsystemen.

Er zijn mensen die deze landbouwfenomenen een halt toeroepen. De Jaeger, groenbeheerder en landschapsontwerper, gaat in de film langs bij de pioniers in Vlaanderen en Wallonië (Moeskroen) achter de voedselbossen. Zij kweken voedsel in synergie met de natuur. Deze pioniers legden zaadbanken of voedselbosparken aan, doen aan permacultuur of voedselbosbouw. Ze kiezen voor een landbouw van meerjarigen die veel meer in synergie is met hoe de natuur opereert. Dit doen zij om economische en sociale redenen. ‘Stel je voor dat we allemaal gingen voedsel kweken in samenwerking met de natuur’, mijmert De Jaeger.

Variëteit aan tuinen

Jonge en oudere voorbeelden komen aan bod. Julie Deman en Michel Demey (De verwildering, Vinderhoute) startten 2,5 jaar geleden met een voedselbostuin. Ze vertrokken van ‘een dode weide met kweekgras’. De weelde vandaag geeft hun hoop.

Het voedselbos van Siem Ottenheim (De Nieuwe Hof, Sint-Truiden) is 12 jaar oud en een ‘volgroeid en productief voorbeeld’. Het oudste voedselbos is dat van Fraternités Ouvrières, Moeskroen, dat Josine Cardon toelicht. Het gaat al vijftig jaar mee.

Ook de variëteit aan voedselbossen is groot. Dries Delanote (Le monde des mille couleurs, Dikkebus) heeft een indoor voedselbos in een grote serre met bijzondere eetbare planten. De biologische zelfpluktuin van Bart Van Parijs (Purfruit, Dentergem) is meer dan twintig jaar oud. Arne Vaestershaeghe en Jan Van Hulle beheren een biodynamische boerderij met koeien (De Zonnekouter, Machelen a/d Leie).

Bomen zijn de sleutel

Voedselbossen en boslandbouw (agroforestry) zijn innovaties in de voedselproductie. In voedselbosbouw zijn de arealen enorm biodiverse stukken natuur gebaseerd op bosprincipes. Agroforestry combineert landbouw of veeteelt met (bestaand) boslandschap.

In een voedselbos wordt verbossing nagebootst in een ontwerp dat bestaat uit verschillende lagen beplanting. De voorkeur wordt gegeven aan meerjarige planten. Bomen hebben sleutelrollen in de ontwerpen.

Vooral de bosrand wordt nagebootst, zegt Siem Ottenheim (De Nieuwe Hof, Sint-Truiden), want daar is het meeste licht voorhanden. Dit voedselbos bestaat uit een kruidlaag (grassen, distels, wortels zoals mierikswortel, kruiden zoals oregano, groene asperges), een kleinere struiklaag (jostabes), grote struiken, kleine bomen (perelaar) en hoge bomen (amandel en achteraan els die stikstof bindt).

Hilde Eylenbosch en Piet Moerman (Eetbos, Deinze) zetten een ‘wetenschappelijk voedselbos-experiment’ op dat enkele jaren oud is. Ze benutten ecofuncties of ‘systemen die het evenwicht van een bos creëren’ om fruitproductie te ondersteunen, zonder dat zij een echt bos hoeven aan te planten.

Verschillende bomen, verschillende functies

Verschillende bomen hebben verschillende functies. Dit demonstreert Diderik Claerebout (De Woudezel, Woumen) in een bos waar hij experimenteert met het verwilderen van planten. Bomen leveren mulch, brandstof en spelen houder voor de lianen van de kiwibes en andere planten. Claerebout gebruikt ook inheemse onderstammen waar hij verder op ent.

Op boederij De Zonnekouter verschaffen voederbomen de mineralen die koeien niet in grassen vinden. Bomen kunnen worden gecombineerd met fruitplanten en groenten. Fruitproductie gebeurt anders. Er wordt gecombineerd. Hagen worden omgevormd tot fruitsystemen.

Er blijft werk aan een voedselbos. Werk kruipt in het observeren, het leren kennen van planten en seizoenen.

Er gaat wat tijd overheen om een voedselbos of voedseltuin aan te leggen. Reken op zeven jaar overgangstijd naar een landbouw met meerjarigen, zegt Piet Moerman. Plaats ‘cash crop’ in de eerste twee jaren, zodat er wat ademruimte komt voor de transitie, meent Bart Van Parijs.

Er blijft werk aan een voedselbos. Werk kruipt in het observeren, het leren kennen van planten en seizoenen, en het ontwerp van het systeem om tot de beoogde evenwichten te komen en planten de kans te geven om voordeel te halen boven andere.

Zweefvliegen en sluipwespen

Weelderige groei laat toe dat de arealen bruisen van leven. Soms wordt er gestart vanaf percelen die uitgeleefd zijn, waaruit alle bodemleven is verdwenen. De natuur krijgt vrij spel en is bijzonder veerkrachtig. Bij Dries Delanote, die zijn hand door rulle bodems steekt, vormen doorlevende en oude planten ‘de slaapkamer van duizend insecten’.

De voedselbosbeheerders werken met bodems en microsystemen. ‘Wanneer er een blaadje sla valt, eet de bodem dit op’, zegt Josine Cardon. Vandaar geen gebruik van meststoffen. ‘Het eerste ecosysteem zit onder de bodem. ‘Niet ploegen, wel voeden’, zegt Hilde Eylenbosch. De regeneratie van de natuur levert veel fauna op en is bijna ontroerend, zegt zij. ‘De veerkracht van de natuur is ongelofelijk’ vult Piet Moerman aan, ‘maar ze moet de kans krijgen’.

De beplanting op een intens gecombineerd areaal is zo divers, dat deze bossen of tuinen bijna geen last hebben van ziekten en plagen. Er hoeft dus niet te worden gespoten. Hilde Eylenbosch (Eetbos) licht toe. ‘In een echt bos zal er zich wel eens een ziekte voordoen, maar die zal nooit overheersen. We proberen aan landbouw te doen door gebruik te maken van natuurlijke vijanden.’

Ecofuncties worden ingezet ter ondersteuning van fruitproductie. Piet Moerman geeft twee voorbeelden. Rond fruitbomen groeien veel bloemen zoals kamille, of oppervlakkige nectarbronnen die zweefvliegen en sluipwespen aantrekken, die bladluizen eten. Door het aantrekken van predatoren gebeurt gewasbestrijding vanzelf. De diep wortelende smeerwortel trekt voedingsstoffen naar boven die door bladval naar boven komen.

Er is geen nood aan vergif, ook geen biopesticiden. ‘Het is normaal dat er al iemand voor ons van het blad at. Onze manier van denken hierover moet om’, zegt Dries Delanote. ‘Niet aan het fruit komen, want papa heeft gesproeid? Dit krijgt ik aan mijn kinderen niet verkocht’, zegt Bart Van Parijs.

Veerkracht

Veerkracht is de grootste kracht van de natuursystemen waarin deze pioniers werken. Monoculturen en eenjarigen krijgen het lastig door te grote droogte en hitte. Bart Van Parijs vormt de pluktuin om naar een voedselbos, wegens de klimaatverandering. Op een enkele dag van 36°C verbrandt 50% van de bramenproductie. Een wand van bomen kan beschutting geven. Kunstmatig ingrijpen ‘met plastic en beton’ wil Bart niet. Natuurlijk kan ook.

Op De Zonnekouter zijn de koeien beschut tegen hitte en wind dankzij voedselbomen. Er is minder energie nodig om hun temperatuur op peil te houden.
Er is aan het voedselbos ook een stevige economische component door de lokale verkoop van de opbrengst waar de telers van kunnen leven. De bossen functioneren als kwekerijen waar men voor de eigen tuin vermeerderde planten kan kopen.

Een ander voedselpatroon

De opbrengst levert echter een ander voedselpatroon op dan een dieet van vlees en granen: fruit, wortels, noten, groenten. Uit voedselbossen zijn oliën en koolhydraten te halen, bevestigt Hilde Eylenbosch. ‘Om impact te genereren tegen klimaatverandering zullen we vooral onze manier van eten moeten veranderen’, denkt Diderik Claerbout.

‘Om impact te genereren tegen klimaatverandering zullen we vooral onze manier van eten moeten veranderen’

Ook sociale veerkracht wordt mogelijk. Het voedselbos van Moeskroen werd aangelegd nadat er fabrieken sloten. Omdat 2.300 arbeiders ervan werkloos werden, werd gestart met moestuintjes. Dit werd Fraternités Ouvrières, waar Josine en Gilbert Cardon deel van uitmaakten. Gestart werd met vijftien personen en een moestuin. In jaar één telde het project 500 leden en in jaar twee verdubbelde dit aandeel. Dit project liet toe te overleven in tijden van crisis. Vandaag zijn er 2000 bomen en meer dan 6000 laden met zaad van eetbare planten.

Endorfines

Voedselbossen brengen mensen opnieuw in verbinding met de natuur, wat zij in hun jachtig en gemotoriseerd leven missen. Gewoon door een voedselbos of tuin wandelen doet deugd. ‘In de natuur zijn is een van de beste dingen tegen psychische problemen’, zegt Diëgo Van de Keere (Het Snoefelpark, Maldegem). In dit kleine voedselbos met zelfpluktuin doet hij aan kennisdeling, kennis over planten en seizoenen die wij niet meer bezitten. Kinderen reageren enthousiast over spelen in verwildering.

Woelen in de aarde is gezond. Christine Bonte creëerde een voedselbos voor psychiatrische patiënten (Voedselbos Caritas, Melle) waar zij kunnen werken. ‘Het is bewezen dat er een bacterie in de grond zit die bij het wroeten met de handen endorfine vrijmaakt’, licht zij toe. ‘De tuin helpt mij om positieve energie te krijgen’, vertelt Molly, een patiënte. Al werkend in de tuin heeft zij geen muizenissen. Josine Cardon droomt van een wereld waarin tuinen verplicht zijn, voor eenieders gezondheid en welzijn.

Voordelen in kaart brengen

Kan voedselbosbouw de planeet voeden? De documentaire bezorgt geen concrete gegevens. ‘We halen wel voedsel uit het bos, maar het moet manueler’, zegt Piet Moerman. Rendementen kunnen worden ingewisseld tegen andere diensten, zoals het robuuster maken van de landbouw. ‘Verandering moet er komen bij het beleid’, meent Hilde Eylenbosch. ‘Op een bepaald moment zullen beleidsmakers ons zien en luisteren’, aldus Jan Van Hulle.

Wetenschappers rekenen voedselbossen tot innovatie, maar stellen dat de kosten en baten van voedselbossen nog beter moeten worden in kaart gebracht

Beleid en (lokale) landbouwwetenschap komt nog niet aan het woord. Wetenschappers rekenen voedselbossen tot innovatie, maar stellen dat de kosten en baten van voedselbossen nog beter moeten worden in kaart gebracht (3). Ook ecosysteemdiensten zullen moeten worden verrekend en de missie van telers, zoals de tijd die zij steken in educatie en demonstratie om zoveel mogelijk mensen het kweken van voedsel bij te brengen.

De voordelen aan voedselbossen zij legio: opbrengsten waar telers voldoende van leven, losse bodems, regeneratie, natuurbeheer, klimaatbestendigheid (warmte-en vochtregeling), minder werk, minder inputs. De voordelen scoren hoog op het gebied van wat wetenschappers zien als belangrijke randvoorwaarden voor voedselproductie: klimaatverandering, impact op milieu en hulpbronnen.
Daarnaast moet de maatschappelijke waarde verrekend worden, zoals educatie, rechtstreeks contact van de consument met voedsel en therapeutische waarde.
Wetenschappers zouden nog beter kunnen onderzoeken hoe dit allesomvattend dit landbouwsysteem is en hoe het een rol kan spelen voor biodiversiteit, natuurbeheer en de verduurzaming van landbouw. Zo raakt de handelswijze van voedselbossen ruimer vertakt.

Verantwoordelijk voor de planeet

Maatschappelijke verandering ontstaat dankzij een kleine groep mensen die het pad effenen naar een andere manier van leven. Iedereen draagt verantwoordelijkheid voor onze planeet. Enkele van deze pioniers verlieten goed betalende jobs, soms met schuldbesef: als de aarde om zeep is, wat kunnen wij doen? Het gaat om respect. ‘Dit is een levend organisme. Ik ben ook een levend organisme, maar wij leven samen’, stelt Dries Delanote, wijzend naar planten. De pioniers hebben dromen: ‘meer van dat, elders’.

VZW Food Forest Institute is een Belgische organisatie die zich specifiek inzet voor de ontwikkeling van grootschalige voedselbossen gericht op duurzame voedselproductie met ruimte voor natuur en biodiversiteit in België en de wereld.

Meer informatie: https://foodforestinstitute.com