De sleutel past niet meer op elke deur

Het groeiend ruimtebeslag in ons land blijft een bedreiging voor de wateropvang, biodiversiteit en voedselproductie.

De sleutel past niet meer op elke deur
Photo by Scott Blake / Unsplash

We staan er zelden bij stil, maar duurzame ontwikkeling kan alleen als we onze ruimte slim gebruiken. Dat ons groeiend ruimtebeslag een bedreiging vormt voor de wateropvang, biodiversiteit en voedselproductie erkende de vorige Vlaamse regering al, maar het blijft nodig dat opiniemakers zoals ingenieur-architect Leo Van Broeck ons af en toe de chaos voorschotelen waartoe ons plattelandsideaal en onaantastbare eigendomsrechten leiden. Want voorlopig beweegt er weinig.

De manier waarop we die beperkte vierkante meters in Vlaanderen gebruiken laat zich ook voelen in de onderbezetting van onze woningen en ons verzadigd auto- en spoorwegnet. Uiteraard kunnen we meer renovatiepremies geven of wegen breder maken, maar daarmee pakken we het probleem niet aan. De echte oorzaak is die spreekwoordelijke baksteen in onze maag. Die poten we zowat overal neer, het liefst niet te dicht bij onze buren en als het kan nog verder weg van ons werk. Maar het moet dus anders.

Hoe? Die vraag stelde men zich ook bij het HIG, het kenniscentrum Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen. Terwijl de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning in juni nog verschillende ‘heilige huisjes’ op haar laatste wooncongres te koop zette, zochten de onderzoekers van het HIG naar alternatieven en legden voor het eerst de link tussen onze veranderende gezinssituaties en de onaangepaste woningvoorraad en -beleid. Het boek De sleutel past niet meer op elke deur verzamelt hun bevindingen.

Gezinnen in Vlaanderen

In het eerste hoofdstuk geven de onderzoekers hun analyse van de huidige demografische veranderingen en in Vlaanderen. Ze beschrijven de dynamiek (dagdagelijkse veranderingen), flexibiliteit (veranderingen op lange termijn) en superdiversiteit (diversiteit binnen de diversiteit) die gezinnen typeren en sluiten zich daarmee aan bij eerder onderzoek. Deze vaststelling vormt dan ook het vertrekpunt voor de rest van het boek_ hét kerngezin met een klassiek woonpad bestaat niet meer. Vlaamse gezinnen zijn complexer en gevarieerder dan ooit.

Wie daaraan zou twijfelen, wordt snel met de neus op de feiten gedrukt. In hoofdstuk twee geven 13 getuigenissen ons een frisse kijk op de realiteit. De eerste getuigenissen tonen hoe divers de creativiteit van Vlaamse gezinnen is wanneer zij na ingrijpende veranderingen de draad terug moeten opnemen. Andere verhalen gidsen ons langs experimenten zoals mikado‑, nest- of boemerangwonen. Deze zijn niet alleen inspirerend, maar wijzen ook op de belangrijkste hindernissen.

Anders wonen

Zo’n verhalen roepen natuurlijk meer fundamentele vragen op over ons wonen. Het boek wil er drie beantwoorden_ “Hoe beïnvloeden gezinstypes en -transities de woonmarkt?”, “Krijgen gezinnen ruimte voor de woonvorm die ze wensen?”, en “Hoe kunnen beleidsmakers anders naar het wonen van gezinnen kijken?”.

De eerste vraag wordt met een doorgedreven analyse van enquêtes en ander cijfermateriaal beantwoord in het hoofdstuk ‘Wonen in Vlaanderen’. Door gezinstransities, bijvoorbeeld het verlaten van het ouderlijk huis of herpartneren te koppelen aan de belangrijkste gezinstypes konden de onderzoekers stellen dat het stijgend aantal scheidingen en verhuisbewegingen de toegang tot het wonen bemoeilijkt en daarmee ook de kwaliteit van de woonmarkt onder druk zet.

De tweede vraag wordt beantwoord in het hoofdstuk ‘Hoe wonen gezinnen in Vlaanderen’. Door de woonnoden en -wensen van gezinnen te koppelen aan woningbezit, betaalbaarheid en woonsituatie kon worden besloten dat lang niet iedereen in zijn droomhuis kan wonen. Bijvoorbeeld één derde van wie na een (echt)scheiding verhuist, kan geen eigenaar blijven maar moet een woning huren. En ook de stap naar een nieuw-samengesteld gezin gaat zelden gepaard met de noodzakelijke aanpassing van de woning.

De derde vraag wordt ten slotte beantwoord in het hoofdstuk ‘Flexibel en betaalbaar wonen, nood aan een woon-shift?’. Via de vaststelling dat de woningvoorraad en het -beleid niet aangepast zijn aan de dynamiek, flexibiliteit en superdiversiteit van Vlaamse gezinnen, verkennen de auteurs alternatieve woonvormen tussen koop en huur zoals recht van opstal of erfpacht, en veelbelovende eigendomsstructuren zoals community land trusts en wooncoöperaties.

Deze en alle andere hoofdstukken bevestigen dat ons traditioneel ruimte- en woonmodel niet langer houdbaar zijn. Voor flexibele gezinnen zijn immers flexibele antwoorden nodig. Die kunnen niet alleen worden gegeven door de ontwikkeling van nieuwe woonvormen en eigendomsstructuren, maar moeten ook worden ondersteund door een beleid en architectuur die de steeds veranderende gezinssituaties erkent en erop anticipeert. De sleutel past niet meer op elke deur is het eerste boek waarin na ontwerpers ook sociologen en demografen besluiten dat zo’n nieuw ruimtegebruik noodzakelijk is. Ze stellen letterlijk “in verschillende levensfazen zijn gezinnen groter of kleiner en de woning zou idealiter navenant moeten zijn” (p70). Maar zij merken ook op “dat bepaalde groepen, hoe flexibel en dynamisch onze woningmarkt ook uitgedacht wordt of zou zijn, nooit evenveel de voordelen hiervan zouden kunnen ervaren” (p71). Het boek kent met andere woorden een open einde, maar dat doet niets af aan z’n impact. Dit is een eyeopener van formaat.

De sleutel past niet meer op elke deur. Dynamische gezinnen en flexibel wonen is een publicatie van het kenniscentrum Hoger Instituut voor Genzinswetenschappen, redactie door D. Luyten, K. Emmery, I. Pasteels en D. Geldof, uitgegeven bij Garant, 2015.

Meer weten

  1. www.ruimtevlaanderen.be/NL/Beleid/Beleidsontwikkeling/BeleidsplanRuimte/Groenboek
  2. www.duwobo.be/transitiearena-mei-2015
  3. www.ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-statistical-books
  4. www.mobiliteitsraad.be/mora/publicatie/mobiliteitsverslag-2015
  5. www.vrp.be/te-koop-heilige-huisjes
  6. www.architectureworkroom.eu/en/work/the_ambition_of_the_territory_belgian_pavilion_venice_2012
  7. www.dieuwertjekomen.nl/commissioned/the-ambition-of-the-territory-belgian-pavilion-venice-2012
  8. www.vlaamsbouwmeester.be/nl/publicaties/ambition-territory-0